Osmanlı, 6 asır ayakta kalıp pek çok milleti bünyesinde barındıran büyük bir imparatorluk olması sebebiyle her zaman için dikkatleri üzerine çekmeyi başarıyor. Gerek fetihleri gerek zaferleri gerek teşkilatı ve gerek geride bıraktığı kültürel mirası açısından dünya tarihinde oldukça mühim bir yere sahip...

Tabi bütün bunların yanı sıra sarayın içerisine girdiğimizde çok daha ilginç detaylara da rastlıyoruz. Mesela yıllar boyu sadece cinsellik çerçevesinde önyargı ile yaklaşılan Harem kadınlarının, hayır-hasenat faaliyetlerine fazlasıyla önem verdiğini görüyoruz. Bu noktada sizlere; kadın sultanların yaptırdığı cami, külliye, okul, imarethane (yoksullara yiyecek dağıtan yer) ve hastane gibi kurumlardan bahsetmeye çalışacağız.

Pek tabii ki akıllara, sultanların bu yüksek meblağlı hayır işi ödeneklerini nereden elde ettiği geliyor. Osmanlı’da devlete ait olan topraklara miri arazi denir ve bu araziler önemli görevlilerin hizmetine tahsis edilirdi. Kadın sultanların ise ihtiyaçlarını rahatlıkla görebilmeleri adına kendilerine “paşmaklık” denilen topraklar ayrılırdı. Yani paşmaklığının gelirini alan padişah kızları ve padişah eşleri, bu miktarı istediği gibi kullanmakta özgür bırakılıyordu.

İşte tam da burada pek çok sultanın hayır işlerine büyük bir ilgi duyduğunu görüyoruz. Parayı öteye beriye savurmaktansa genellikle günümüze kadar gelebilmiş olan eserler yaptırmayı tercih etmişler. Gelin, bütün bu detaylara hep birlikte göz atalım.

 13. Gülbahar Hatun (15.yy) 

Aslen Arnavut olup 1446 yılında Osmanlı Sarayı’na girmiştir. Fatih Sultan Mehmet’in eşi, II. Bayezid’in ise annesidir. Topkapı Sarayı’na yerleşen ilk valide sultan olmasının yanı sıra oğlunun padişahlığı döneminde devlet işlerine fazlasıyla etki ettiği de bilinmektedir. Kendi adına cami, külliye ve çeşme yaptırmıştır.

 12. Neslişah Sultan (16.yy)

Neslişah Sultan Camii

Sultan II. Bayezid’in torunudur. Edirnekapı yakınlarında adına kurulmuş bir mahalle ve camii bulunmaktadır. Ayrıca yine 16. yüzyılda Sarıyer’deki “Neslişah Sultan Camii”ni yaptırmış, bir de yanına okul eklemiştir.

 11. Hafsa Sultan (16.yy)

Yavuz Sultan Selim’in eşi, Kanuni Sultan Süleyman’ın ise annesidir. Güzelliği, iyi kalpliliği ve hayır işlerine düşkünlüğü ile nam salmıştır. Ömrünün büyük bir kısmını oğlu Süleyman’la birlikte Manisa’da geçirirken, burada satın aldığı mülklere cami, imaret, medrese, şifahane ve okul yaptırmıştır.

10. Hürrem Sultan (16.yy)

Avrupalı tarihçiler tarafından Roxelena adıyla tanınır. Esir olarak girdiği Osmanlı sarayında sürekli güler yüz takındığı için Hürrem ismini almıştır. Kanuni Sultan Süleyman’ın biricik zevcesi olması sebebiyle devlet işlerini fazlasıyla etkilemiş ve “Kadınlar Saltanatı”nı başlatan ilk sultan olmasıyla nam salmıştır. Şehzade Mustafa ve Pargalı İbrahim Paşa’nın öldürülmesinde dolaylı yollardan parmağı olduğu bilinmektedir. Saltanata giden yolda oğullarının önünü açabilmek için elinden geleni ardına koymamıştır.

Bütün bunların yanı sıra hayır işlerine de fazlasıyla zaman ayırdığını biliyoruz. Aksaray’a cami, şadırvan, imaret, medrese, darüşşifa ve okul yaptırmış; Edirne’ye su getirtmiştir. İstanbul’da ise Mimar Sinan’a Haseki Külliyesi’ni inşa ettirmiştir Hürrem. Ayrıca Ayasofya’nın karşısında yer alan Çifte Hamam ve Kudüs’te halen daha faaliyetlerine devam eden Kudüs Haseki Sultan İmareti de ona aittir.

9. Mihrimah Sultan (16.yy)

Hürrem ve Kanuni Sultan Süleyman’ın kızlarıdır. Edirnekapı’ya cami, medrese, sıbyan mektebi ve hamam yaptırmasının yanı sıra Üsküdar’a da bir cami, kervansaray ve çeşme inşa ettirmiştir (Bu eserleri yapan Mimar Sinan'dır). Ayrıca Mekke’nin su yollarını tamir ettirip 500 bin altın gibi büyük bir meblağ harcadığı da bilinmektedir.

8. Nurbanu Sultan (16.yy)

Valide-i Atik Camii

II. Selim’in eşi, III. Murat’ın ise annesidir. O da “Kadınlar Saltanatı” çerçevesinde oğlunun hüküm yıllarında devletin işlerine karışmasıyla tanınır. Bunun yanı sıra Valide-i Atik Külliyesi’nin içerisine cami, medrese, imaret, darüşşifa ve okul yaptırmıştır. Üsküdar’daki yeşil direkli hamam ve Divanyolu’ndaki çifte hamam da onun eserleri arasındadır.

7. Safiye Sultan (16.yy)

III. Murat’ın eşi, III. Mehmet’in annesidir. İlginç bir şekilde devletin hem iç hem de dış işlerine müdahale etmesiyle bilinir. Üsküdar’da cami ve çeşme yaptırmıştır. Eminönü’ndeki Yeni Camii’nin temellerini attırmış ancak bittiğini göremeden vefat etmiştir.

6. Kösem Sultan (17.yy)

I. Ahmet’in eşidir. Sultan İbrahim ve IV. Murat’ın ise annesidir. Osmanlı tarihinde özellikle "Kadınlar Saltanatı" noktasında oldukça meşhur bir sultandır. Oğulları ve torunu IV. Mehmet’in hüküm yıllarında devlet yönetimini fazlasıyla etkilemiştir. Hırslı ve gözü kara bir kadın olmasına rağmen, her yıl hapishaneleri dolaşıp borçlu olan mahkumların bütün borçlarını kapatarak gönülleri fethetmeyi başarmıştır. Üsküdar’daki Çinili Camii'nin yanı sıra Anadolu Kavağı’nda medrese, mescit ve çeşme yaptırmış; Çakmakçılar Yokuşu’na ise Valide Hanı’nı inşa ettirmiştir.

5. Hatice Turhan Sultan (17.yy)

Sultan İbrahim’in eşi, IV. Mehmet’in annesidir. Kayınvalidesi Kösem Sultan’ı öldürtüp “Kadınlar Saltanatı”na son vermiştir. Oğlu küçük olduğu için devlet işlerine el atarak veziriazamlık makamına Köprülü Mehmet Paşa’yı getirmiş ve onun isteği ile haremin devleti yönetme geleneğini kaldırmıştır. Ayrıca Çanakkale Boğazı’nda yer alan kaleleri bizzat inşa ettirip bir de yanına cami yaptırmıştır. Safiye Sultan’ın temellerini attırdığı Yeni Camii inşaatını tamamlamak da yine Hatice Turhan Sultan’a nasip olmuştur.

4. Gülnuş Emetullah Sultan (18.yy)

Gülnuş Emetullah Valide Sultan Çeşmesi

IV. Mehmet’in eşidir. II. Mustafa ve III. Ahmet’in ise annesidir. Saray entrikalarına ve devlet yönetimine karışmamıştır. “Sultan Suyu” adıyla anılan su yollarını yaptırarak Yeni Camii ve Ahmediye Camii’ne su getirtmiştir. Hac yoluna çeşme ve kuyular yaptırmasının yanı sıra bir de Mekke’de Haseki İmareti’ni inşa ettirmiştir. Ayrıca Üsküdar iskelesinin yanında bulunan Yeni Valide Külliyesi de onun eseridir.

3. Bezmi Alem Sultan (19.yy) 

Dolmabahçe Bezmi Alem Valide Sultan Cami

II. Mahmut’un eşi, Sultan Abdülmecid’in annesidir. Oğluna çok düşkün olduğu için her konuda onu yönlendirip tavsiye vermiş ve bazı devlet işlerine müdahil olmuştur. Yoksul ve fakir insanlara destek vermesinden dolayı halkın sevgisini kazanmayı başarmıştır. Yaptırdığı eserler arasından en önemlileri; Galata Köprüsü, Bezmialem Valide Mektebi, Guraba Hastanesi ve Dolmabahçe Camii’dir. Guraba Hastanesinin vakfiyesinde şu değerli sözler yazılıdır: “Şayet bir hastanın iyileşmesi için limon gerekse ve limonun değeri bir altın lira olsa dahi alına.”

2. Pertevniyal Sultan (19.yy)

Pertevniyal Valide Sultan Camii

II. Mahmut’un eşi, Sultan Abdülaziz’in ise annesidir. Abdülaziz’in bir komployla öldürülmesi sonucu inzivaya çekilerek her akşam sesli bir şekilde şöyle dua ettiği bilinir: ”Her şeyi affederim, oğlumun kanını helal etmem.”

Diğer sultanlar gibi o da pek çok hayır işinde bulunmuştur. Özellikle çocuklarla vakit geçirerek onları eğlendirmeyi çok sevdiği söylenir. 1875 yılında, borcundan dolayı hapiste yatan Müslüman, Hristiyan ve Yahudi 89 kişinin borçlarını ödeyip onları kurtarmıştır.

Yaptırdığı en önemli eserler; Karagümrük’teki Pertevniyal Meydan Çeşmesi, Eyüp civarındaki Pertevniyal Kadın Efendi Çeşmesi, Aksaray’daki Pertevniyal Valide Sultan Çeşmesi ve Pertevniyal Valide Sultan Camii’dir.

1. Adile Sultan (19.yy) 

Adile Sultan Kasrı

II. Mahmut’un kızı, Osmanlı hanedanının tek kadın şairidir. Basılmamış bir divanı vardır ve bu divan günümüzde Topkapı Sarayı Kütüphanesi'nde bulunur. 4 yaşında iken annesini, 13 yaşındayken de babasını kaybetmiştir Adile Sultan. 19 yaşına geldiğinde ise Mehmet Ali Paşa ile evlenip 4 çocuk sahibi olmuş ancak bir süre sonra kocasını da kaybetmiştir. Yaşadığı büyük keder neticesinde Mehmet Ali Paşa için şu dizeleri yazmıştır acılı kadın:

"Devlet ü dine sadakatle ederdi hizmet
Emr-i Peygamberi icraya kılardı hizmet
Bir özü doğru, sözü doğru muhibb-i Devlet
Öyle bir yar için Adile ağlar elbet"

Kızı verem olunca onu iyileştirebilmek adına Validebağ Sanatoryumu'nu ve daha sonraları da Adile Sultan Kız Mektebi’ni yaptırmıştır. Ayrıca 14 adet vakıf kurduğu bilinir. Fakat kızını da kaybettikten sonra iyice içine çekilmiş, vaktinin çoğunu ibadet ve fakir insanlara yardım etmekle geçirmiştir. Günümüzde hala daha ihtişamlı bir şekilde varlığını sürdüren “Adile Sultan Kasrı” ise 1853 yılında Sultan Abdülaziz tarafından, çok sevdiği kardeşi Adile Sultan için inşa ettirilmiştir.  

 

Kaynak: 1, M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları