Bu içerik Gizem Değer tarafından seslendirilmiştir. Wannart'a bu katkısından dolayı kendisine bir teşekkürü borç biliriz. Gizem Değer'i Twitter ve Instagram'dan takip edebilirsiniz. İyi dinlemeler.
[audio mp3="https://cdn.wannart.com/production/post/2019/09/Cehennem-İçin-Beste-Yapmak-Bosch-Ve-Dünyevi-Zevkler-Bahçesi-Gizem-DEĞER.mp3"][/audio]
Hieronymus Bosch’un gizemli ve karmaşık eseri Dünyevi Zevkler Bahçesi, uzun yıllardır sanat tarihçilerinin ilgisini çekiyor. Konusu bakımından olmasa da konuyu betimleme tarzı bakımından çağdaşlarından çok farklı bir noktada yer alan tablonun günümüzde dahi üzerinde uzlaşılamamış detayları var. Peki, bu eser neden bu kadar uzun zamandır konuşuluyor ve onu bu denli önemli yapan noktalar neler?
[caption id="attachment_188340" align="aligncenter" width="3840"]
Dünyevi Zevkler Bahçesi, Hieronymus Bosch, 1505[/caption]
Dünyevi Zevkler Bahçesi'nin panelleri kapalıyken görünümü[/caption]
Gerçekten de eser incelendiğinde bunu destekleyen detaylara rastlanır. En azından sol panelin cenneti tasvir ettiği kesindir. Cennette tanrı, Havva’yı Adem’e takdim etmektedir. Adem uykusundan yeni uyanmış ve şaşkındır. Havva ise çekingen bir şekilde bakışlarını yere indirmiştir. Arka planda birçok egzotik hayvan göze çarpar. Bunların bazıları oldukça tanıdıktır. Zürafa, fil gibi hayvanlar muhtemelen dönem gezginlerinin çizimleri ve betimlemelerinden alınmadır. Ancak tek boynuzlu at gibi gerçek dışı hayvanlar da bu cennet tasvirinde kendine yer bulur. Eğer sembolist bir yaklaşım sergilenecek olursa tek boynuzlu atın, yasak elmanın yenmesinden önceki saflığı temsil ettiği söylenebilir. Eser çok detaylı olduğundan yerleştirilen her detayın bir anlamı olup olmadığından emin olmak mümkün değildir. Ancak Havva’nın arkasındaki tavşanın doğurganlığı sembolize etmesi gibi bariz göndermeler görmezden gelinemez. Ayrıca merkezdeki havuzun hemen sağında yer alan ağaca dolanmış yılan da işlenecek olan ilk günahın bir temsilidir.
Cinsellik içermeyen detaylarda ise insanlar genelde devasa yiyecekler ile tasvir edilir. Kısaca izleyiciye tüm insanlığın cinsellik, yeme içme ve eğlence gibi dünyevi zevklere kapıldığı bir sahne sunulur. Çıplaklıklarından ya da eylemlerinden herhangi bir utanma belirtisi göstermeyen insanlar maneviyata dair her şeyi unutmuş gibidir.
Orta paneldeki tek giyinik insan ise en alt sağ köşede görülür. Bir kulübeden başını çıkarmakta olan adamın Adem olduğu yorumu yapılmıştır. İlk günahta kandırılan tarafı temsil eden Adem tüm bu yozlaşmaya karşı hala daha kendine hakim olmaktadır. Yine kulübeden çıkan ve Adem’in işaret ettiği kadın ise bu durumda Havva’dır. İşlediği günaha ve sonuçta dünyanın geldiği hale endişe içinde bakmaktadır. Orta panelin dünya hayatını temsil ettiği varsayılırsa bu yorumlamalar mantıklıdır.
Karşıt bir görüş ise orta panelin cennet manzarasının devamı olduğunu savunur. Bu görüşe göre ufuk çizgisi değişmeden devam etmekte ve gözü orta panele çekmektedir. Üstelik orta paneldeki yapılar da cennet panelindekiler ile benzerdir. Burada insanlar her türden eğlence ve mutluluk içinde kendilerinden geçmiş haldedir. Çıplaklıklarından ya da eylemlerinden herhangi bir utanç duymuyor olmaları bazı kimselerce cennete girmeye hak kazananların sürdüğü zevk olarak yorumlanmıştır.
Bu durumun aksini gösteren bazı detaylar yine orta panelde gizlidir. Tablonun orta aksındaki devasa kuşların hemen önünde, sola yakın tarafta nehrin içinde bir erkek bir kadını zorlamaktadır. Bu gibi bir durum kuşkusuz cennete uymaz. Üstelik böyle bir durumda eserin adının da herhangi bir anlamı kalmamış olur. Manzaranın cennet ile aynı ufku paylaşması insanların cennetteki daha güzel ödülleri unutup dünyayı cennetteymiş gibi, geleceği düşünmeden yaşamalarına bağlanabilir. Ya da dünyanın tanrı eli ile cennet gibi güzel yaratıldığını, onu bozanın insanlar olduğu anlatılmak isteniyor da olabilir.
Aynı şekilde ünlü cehennem bestesi de bu panelde yer alır. Müzik ve eğlence günahını işleyenler solda devasa müzik aletleri üzerinde cezalarını çekmektedir. Bunların arasında yerde kalçalarına notalar yazılmış bir insan ve arkasında bu notaları takip eden bir koro görülür. Geçtiğimiz yıllarda bu notalar gerçekten çalınmış ve ortaya çıkan beste ‘" target="_blank" rel="noopener noreferrer">Cehennem Müziği’ olarak popüler olmuştur.
Herkes korku içindedir ve çıplak figürler artık mahrem bölgelerini örtme eğilimindedirler. Panelin ortasında kırık bir yumurtayı andıran beyaz, insan yüzlü bir figür görülür. Bu yüzün ressamın kendisine ait olduğu söylentiler arasındadır. Ressamın bu şekilde esere kendi imzasını sıra dışı bir şekilde attığı düşünülmektedir.
İnanılmaz geniş hayal gücü bugün dahi herkesi şaşırtan Bosch, bu eseri ile sürrealistler başta olmak üzere birçok modern sanatçıyı etkilemiştir. Gombrich’in yorumuna göre Dünyevi Zevkler Bahçesi’nde tüm Ortaçağ insanında var olan korkuyu elle tutulur bir biçime getirmeyi başarmıştır. Yine Gombrich’e göre sanatçının gördüğünü resmetmesi gerektiği doğrultusundaki anlayışı da yıkmış ve gözle görülemeyen olguların da resmedilebileceğini kanıtlamıştır. Resim sanatına hayal gücünü katan bu anlayış Bosch’tan sonra 18. yüzyılda Romantizm’e kadar maalesef görülemeyecektir. Dünyanın hızla değiştiği ve sanatçının konumunun da sorgulandığı çağda dünyaya (Arnolfi’nin Evlenmesi’nde Jan van Eyck kendini de kompozisyona koyar ve resme bir not ekler.) Bosch’un çalışması, eski geleneklerin hüküm sürdüğü ancak sanatçının yeni özgürlükler kazandığı bir dönemin belki de en iyi temsillerinden biridir.
Kaynaklar;
Sanatın Tüm Öyküsü, Stephen Farthing, Hayalperest Yayınları
Sanatın Öyküsü, E. H. Gombrich, Remzi Kitabevi
https://www.sanatabasla.com/2013/11/26/dunyevi-zevkler-bahcesi-garden-of-earthly-delights-bosch/
https://curiator.com/
Dünyevi Zevkler Bahçesi, Hieronymus Bosch, 1505[/caption]
Gizemli Triptik
Dünyevi Zevkler Bahçesi, bir triptik (üçlü tablo) olacak şekilde tasarlanmıştır. Devasa boyutları (220x389 cm) ile oldukça etkileyici olan eser, üç parçadan oluşur. Bu tarz triptikler o dönemde genelde sunaklara asılmaktaydı. Ancak bu eserin bir sunak için yapılmış olması pek olası değil. Bu da akla tablonun bir özel sipariş olabileceği ihtimalini getiriyor. Yaşadığı dönemde saray da dâhil olmak üzere üst sınıf tarafından tanınan ve bol sipariş alan bir sanatçı olan Bosch’a bu tabloyu kimin sipariş ettiği ise –eğer gerçekten biri sipariş ettiyse- net değildir. Eserin daha az bilinmekle beraber bir de kapalı hali vardır. Sağ ve soldaki iki kanat orta kanadın üstüne kapanarak yine bir sahne oluşturur. Burada henüz yaratılmakta olan dünya tasvir edilmiştir. Sol üstte tanrının dünyayı yarattığı görülebilir. Tablonun üstünde ise İncil’den yaradılışa dair alıntılar bulunmaktadır. Bu hali ile esere dair genel görüş, tanrının dünyayı var etmesi ile başlayıp Havva’nın cennette Adem’e takdimini, ardından dünyadaki yaşamı ve son olarak da cehennem azabını gösteriyor olduğudur. [caption id="attachment_188342" align="aligncenter" width="960"] Dünyevi Zevkler Bahçesi'nin panelleri kapalıyken görünümü[/caption]
Gerçekten de eser incelendiğinde bunu destekleyen detaylara rastlanır. En azından sol panelin cenneti tasvir ettiği kesindir. Cennette tanrı, Havva’yı Adem’e takdim etmektedir. Adem uykusundan yeni uyanmış ve şaşkındır. Havva ise çekingen bir şekilde bakışlarını yere indirmiştir. Arka planda birçok egzotik hayvan göze çarpar. Bunların bazıları oldukça tanıdıktır. Zürafa, fil gibi hayvanlar muhtemelen dönem gezginlerinin çizimleri ve betimlemelerinden alınmadır. Ancak tek boynuzlu at gibi gerçek dışı hayvanlar da bu cennet tasvirinde kendine yer bulur. Eğer sembolist bir yaklaşım sergilenecek olursa tek boynuzlu atın, yasak elmanın yenmesinden önceki saflığı temsil ettiği söylenebilir. Eser çok detaylı olduğundan yerleştirilen her detayın bir anlamı olup olmadığından emin olmak mümkün değildir. Ancak Havva’nın arkasındaki tavşanın doğurganlığı sembolize etmesi gibi bariz göndermeler görmezden gelinemez. Ayrıca merkezdeki havuzun hemen sağında yer alan ağaca dolanmış yılan da işlenecek olan ilk günahın bir temsilidir.
Cennet mi Dünya mı?
Cennet tasviri diğer iki panel içinde en ‘sade’ olanı olarak tanımlanabilir. Zira orta panele gelindiğinde büyük bir karmaşa başlar. Burada ufuk çizgisinin cennet panelini izlediği görülür. Bu da orta panelin aslında ilk panelde görülen cennet manzarasının devamı olduğu izlenimi yaratır. Üstelik yapılar da cennette gösterilenler ile benzerdir. Bu konudaki fikir ayrılığı da burada başlar. İlk görüş orta panelin dünya yaşantısını temsil ettiği yönündedir. Dünyada her ırktan insan büyük bir cümbüşe kapılmış durumdadır. Kalabalık insan toplulukları ve birbirine geçmiş bedenler neredeyse sürreal bir tarzda tasvir edilir. Orta panele dair üzerinde uzlaşılmış bir yargı varsa o da cinsellik iması ile yüklü olduğudur. Tek başına, çift halinde ya da grup olarak insanlar birbirleri ile farklı şekillerde etkileşim halindedir. Bu etkileşimlere cinsellik yükleyen ise tamamen çıplak bedenler ile birbirine geçmiş vücutlar ve çoğunlukla cinsellik içeren detaylardır.
Cinsellik içermeyen detaylarda ise insanlar genelde devasa yiyecekler ile tasvir edilir. Kısaca izleyiciye tüm insanlığın cinsellik, yeme içme ve eğlence gibi dünyevi zevklere kapıldığı bir sahne sunulur. Çıplaklıklarından ya da eylemlerinden herhangi bir utanma belirtisi göstermeyen insanlar maneviyata dair her şeyi unutmuş gibidir.
Orta paneldeki tek giyinik insan ise en alt sağ köşede görülür. Bir kulübeden başını çıkarmakta olan adamın Adem olduğu yorumu yapılmıştır. İlk günahta kandırılan tarafı temsil eden Adem tüm bu yozlaşmaya karşı hala daha kendine hakim olmaktadır. Yine kulübeden çıkan ve Adem’in işaret ettiği kadın ise bu durumda Havva’dır. İşlediği günaha ve sonuçta dünyanın geldiği hale endişe içinde bakmaktadır. Orta panelin dünya hayatını temsil ettiği varsayılırsa bu yorumlamalar mantıklıdır.
Karşıt bir görüş ise orta panelin cennet manzarasının devamı olduğunu savunur. Bu görüşe göre ufuk çizgisi değişmeden devam etmekte ve gözü orta panele çekmektedir. Üstelik orta paneldeki yapılar da cennet panelindekiler ile benzerdir. Burada insanlar her türden eğlence ve mutluluk içinde kendilerinden geçmiş haldedir. Çıplaklıklarından ya da eylemlerinden herhangi bir utanç duymuyor olmaları bazı kimselerce cennete girmeye hak kazananların sürdüğü zevk olarak yorumlanmıştır.
Bu durumun aksini gösteren bazı detaylar yine orta panelde gizlidir. Tablonun orta aksındaki devasa kuşların hemen önünde, sola yakın tarafta nehrin içinde bir erkek bir kadını zorlamaktadır. Bu gibi bir durum kuşkusuz cennete uymaz. Üstelik böyle bir durumda eserin adının da herhangi bir anlamı kalmamış olur. Manzaranın cennet ile aynı ufku paylaşması insanların cennetteki daha güzel ödülleri unutup dünyayı cennetteymiş gibi, geleceği düşünmeden yaşamalarına bağlanabilir. Ya da dünyanın tanrı eli ile cennet gibi güzel yaratıldığını, onu bozanın insanlar olduğu anlatılmak isteniyor da olabilir.
Cehennem İşkenceleri
Tartışmalı orta panelden sonra sağ panelde korkunç bir cehennem tasviri görülür. Burada yedi ölümcül günahı işleyen insanlar işledikleri günaha göre cezalandırılır. Örneğin sahtekârlık günahını işleyenler bir tavşanın önderlik ettiği grup tarafından cezalandırılır.
Aynı şekilde ünlü cehennem bestesi de bu panelde yer alır. Müzik ve eğlence günahını işleyenler solda devasa müzik aletleri üzerinde cezalarını çekmektedir. Bunların arasında yerde kalçalarına notalar yazılmış bir insan ve arkasında bu notaları takip eden bir koro görülür. Geçtiğimiz yıllarda bu notalar gerçekten çalınmış ve ortaya çıkan beste ‘" target="_blank" rel="noopener noreferrer">Cehennem Müziği’ olarak popüler olmuştur.
Herkes korku içindedir ve çıplak figürler artık mahrem bölgelerini örtme eğilimindedirler. Panelin ortasında kırık bir yumurtayı andıran beyaz, insan yüzlü bir figür görülür. Bu yüzün ressamın kendisine ait olduğu söylentiler arasındadır. Ressamın bu şekilde esere kendi imzasını sıra dışı bir şekilde attığı düşünülmektedir.
İnanılmaz geniş hayal gücü bugün dahi herkesi şaşırtan Bosch, bu eseri ile sürrealistler başta olmak üzere birçok modern sanatçıyı etkilemiştir. Gombrich’in yorumuna göre Dünyevi Zevkler Bahçesi’nde tüm Ortaçağ insanında var olan korkuyu elle tutulur bir biçime getirmeyi başarmıştır. Yine Gombrich’e göre sanatçının gördüğünü resmetmesi gerektiği doğrultusundaki anlayışı da yıkmış ve gözle görülemeyen olguların da resmedilebileceğini kanıtlamıştır. Resim sanatına hayal gücünü katan bu anlayış Bosch’tan sonra 18. yüzyılda Romantizm’e kadar maalesef görülemeyecektir. Dünyanın hızla değiştiği ve sanatçının konumunun da sorgulandığı çağda dünyaya (Arnolfi’nin Evlenmesi’nde Jan van Eyck kendini de kompozisyona koyar ve resme bir not ekler.) Bosch’un çalışması, eski geleneklerin hüküm sürdüğü ancak sanatçının yeni özgürlükler kazandığı bir dönemin belki de en iyi temsillerinden biridir.
Kaynaklar;
Sanatın Tüm Öyküsü, Stephen Farthing, Hayalperest Yayınları
Sanatın Öyküsü, E. H. Gombrich, Remzi Kitabevi
https://www.sanatabasla.com/2013/11/26/dunyevi-zevkler-bahcesi-garden-of-earthly-delights-bosch/
https://curiator.com/
Yorum Bırakın